Аһыыба

Аһыыбалар диэн уулук катионун биэрэр (Брөнстед аһыыбата) кыахтаах эбэтэр коваленнаах ситими үөскэтэн (Льюис аһыыбата) электроннаах паараны ылынар кыахтаах химия холбоһуктара.

Брөнстед аһыыбата уу суурадаһыныгар гидроксоний ионун (H₃O⁺) дэлэйин үөскэтэр. Ити ион суурадаһыҥҥа аһыы амтан биэрэр, индикатор өҥүн уларытар, элбэх концентрациялаах буоллаҕына, кыһытыан да бааһырдыан да сөп. Аһыыба хамсыыр уулугун атома тимир атомыгар солбуллан туус үөскэтэр. Ол тууска тимир катионнара уонна аһыыба тобоҕун анионнара баар.

Аһыыбалар наардааһыннара

• Төһө абалык баарынан:
  • Абалыга суох (HCl, H₂S, HCN);
  • Абалыктаах (HNO₃, H₂SO₄).
• Төһө аһыы уулук атома баарынан:
  • Биир төрүттээх (HNO₃);
  • Икки төрүттээх (H₂SeO₄);
  • Үс төрүттээх (H₃PO₄, H₃BO₃);
  • Элбэх төрүттээх.
• Күүһүнэн:
  • Күүстээхтэр - толору диссоциация. Диссоциация константата > 1⋅10⁻³ (HNO₃);
  • Мөлтөхтөр - диссоциация константата < 1⋅10⁻³ (уксустаах аһыыба K_д= 1,7⋅10⁻⁵).
• Туругунан:
  • Туруктаахтар (H₂SO₄);
  • Туруга суохтар (H₂CO₃).
• Химия холбоһугун кылааһынан:
  • Органикаламматах (HBr);
  • Органикалаах (HCOOH, CH₃COOH);
• Көтөөһүнүнэн:
  • Көтөр (HNO₃, H₂S);
  • Көппөт (H₂SO₄) ;
• Ууга сууралларынан:
  • Суураллар (H₂SO₄);
  • Суураллыбат (H₂SiO₃);
• Металл атома баарынан:
  • Металлаах (HMnO₄, H₂TiO₃);
  • Метала суох (HNO₃, HCN).

Аһыыбалар химия саҥнара

• Олохтуур оксидтары кытта дьайыы. Ол түмүгэр туус уонна уу үөскүүр:

CaO + 2HCl → CaCl₂ + H₂O

• Амфотер оксидтары кытта дьайыы. Ол түмүгэр туус уонна уу үөскүүр:

ZnO + 2HNO₃ → Zn(NO₃)₂ + H₂O

• Солохтору кытта дьайыы (нейтрализация реакцията). Ол түмүгэр туус уонна уу үөскүүр:

NaOH + HCl → NaCl +H₂O

• Сууруллубат олохтору кытта дьайыы (туттуллар аһыыба сууруллар эрэ буоллаҕына). Ол түмүгэр туус уонна уу үөскүүр:

Cu(OH)₂ ↓ + H₂SO₄ → CuSO₄ + 2H₂O

• Туустары кытта дьайыы (сөҥүү эбэтэр гаас түһэр буоллаҕына):

BaCl₂ + H₂SO₄ → BaSO₄↓ + 2HCl↑

• Күүстээх аһыыбалар мөлтөх аһыыбалары туустарыттан солбуйаллар:${𝖪}_{\mathrm{𝟥}}𝖯{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}\mathsf{+}\mathrm{𝟥}𝖧𝖢𝗅\mathsf{⟶}\mathrm{𝟥}𝖪𝖢𝗅\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟥}}𝖯{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}$

$𝖭{𝖺}_{\mathrm{𝟤}}𝖢{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{+}\mathrm{𝟤}𝖧𝖢𝗅\mathsf{⟶}\mathrm{𝟤}𝖭𝖺𝖢𝗅\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮\mathsf{+}𝖢{𝖮}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{\uparrow }$

• Уулукка дылы дьайааһын эрээтигэр турар металлар, аһыыба суурадаһыттан солбуйан таһаараллар (түмүгэр тахсар туус сууруллар буоллаҕына):

$𝖬𝗀\mathsf{+}\mathrm{𝟤}𝖧𝖢𝗅\mathsf{⟶}𝖬𝗀𝖢{𝗅}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{\uparrow }$

• Азоттаах аһыыбалыын уонна концентрациялаах күкэрдээх аһыыбалыын реакция атыннык барар:

$𝖬𝗀\mathsf{+}\mathrm{𝟤}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}\mathsf{⟶}𝖬𝗀𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}\mathsf{+}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{\uparrow }\mathsf{+}\mathrm{𝟤}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮$

• Органикалаах аһыыбаларга этерификация реакцията туттуллар (испиири кытта дьайыытыгар ыарахан эфир уонна уу үөскүүр):

${𝖱}_{\mathrm{𝟣}}\mathsf{-}𝖢𝖮𝖮𝖧\mathsf{+}{𝖱}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{-}𝖮𝖧\mathsf{⟶}{𝖱}_{\mathrm{𝟣}}\mathsf{-}𝖢𝖮𝖮\mathsf{-}{𝖱}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮$

Холобур:

$𝖢{𝖧}_{\mathrm{𝟥}}𝖢𝖮𝖮𝖧\mathsf{+}{𝖢}_{\mathrm{𝟤}}{𝖧}_{\mathrm{𝟧}}𝖮𝖧\mathsf{⟶}𝖢{𝖧}_{\mathrm{𝟥}}𝖢𝖮𝖮{𝖢}_{\mathrm{𝟤}}{𝖧}_{\mathrm{𝟧}}\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮$

• Полярнайа суох суурадаһыҥҥа аһыыба молекулалара димер буолар кыахтаахтар:

$2HA⟶(HA{)}_2$

Аһыыбаны ылыы.

Аһыыбаны ылаллар:

• Уулук метал буолбатахтары кытта дьайыыта:

${𝖧}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{+}𝖢{𝗅}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{\to }\mathrm{𝟤}𝖧𝖢𝗅$

${𝖧}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{+}𝖲\mathsf{\to }{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖲$

• Күкэрдээх аһыыба кытаанах туустары кытта дьайыыта:

$𝖭𝖺𝖢𝗅\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}\mathsf{\to }𝖭{𝖺}_{𝖧}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}\mathsf{+}𝖧𝖢𝗅$

$𝖭{𝖺}_{\mathrm{𝟤}}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟥}}\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}\mathsf{\to }𝖭{𝖺}_{\mathrm{𝟤}}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}\mathsf{+}𝖲{𝖮}_{\mathrm{𝟤}}\mathsf{+}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮$

• Аһыыба оксида ууну кытта дьайыыта:

${𝖯}_{\mathrm{𝟤}}{𝖮}_{\mathrm{𝟧}}\mathsf{+}\mathrm{𝟥}{𝖧}_{\mathrm{𝟤}}𝖮\mathsf{\to }\mathrm{𝟤}{𝖧}_{\mathrm{𝟥}}𝖯{𝖮}_{\mathrm{𝟦}}$

Туттуллубут литература

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%BE%D1%82%D1%8B